SARIÇAMIN (Pinus sylvestris L.) İÇ ANADOLU ANTROPOJENİK STEBİNDE BELİRLENEN KALINTI ORMANLARI ve ALINACAK ÖNLEMLER

SARIÇAMIN (Pinus sylvestris L.) İÇ ANADOLU ANTROPOJENİK STEBİNDE BELİRLENEN KALINTI ORMANLARI ve ALINACAK ÖNLEMLER

Dr. Said DAĞDAŞ Silvikültür Dairesi Başk.- Orman Bakımı Şube Müdürü said.dagdas@yahoo.com

R. Remzi DOĞAN Emekli Orman Mühendisi rasimremzidogan@gmail.com

ÖZET

Bugüne dek ormancılık literatüründe (orman botaniği ve silvikültür), İç Anadolu’nun antropojen stebinde ve step kenarında Sarıçamın varlığına ilişkin bilgiler sınırlı düzeydedir.

Buna karşılık; inceleme ve gözlemlerimizde, stebe geçiş özelliğine sahip hatta step özelliğindeki iki farklı ekosistemde (Ankara-Kalecik ve Kırşehir-Çayağzı) Sarıçam Kalıntı Yayılışları ortaya konulmuştur.

Kırşehir-Çayağzı-Naldöken dağında (Yalangılık Tepe’nin batısında), kuzey bakıda toplam sekiz adet yaşlı Sarıçam bireyi bulunmaktadır. Ekosistemde başka ağaç türü de yoktur. Koordinatı 39⁰15^’43^’’ Kuzey enlemi ile 34⁰03^’59^’’ Doğu boylamıdır.

Ankara-Kalecik-Gelbasın Dağında, dağın kuzeydoğuya bakan yamaçlarında Karaçam ile karışık meşcere oluşturan yaklaşık iki (2) ha büyüklüğünde bir kalıntı Sarıçam ormanının varlığı ortaya konulmuştur. Koordinatı 40⁰13^’41^’’ Kuzey enlemi ile 33⁰22^’32^’’ Doğu boylamıdır.

Esasen 15-20 yıl öncesinden beri varlığı bilinen, buna karşılık bilimsel bir makalede işlenmeyen ilgili kalıntı Sarıçam meşcereleri, Sarıçamın İç Anadolu stebindeki yayılışlarına yeni ve orijinal birer katkı olarak sunulmuştur. Sağlıklı envanter yapılarak belirlenen doğal yayılış sahaları, bölme ve bölmecik bazında ilgili planlara mutlaka aktarılmalı ve bu sahalara Gen Koruma Ormanı statüsü kazandırılmalıdır.

Anahtar Kelimeler: Pinus sylvestris L., İç Anadolu Antropojen Stebi, Kalıntı Orman, Kırşehir-Çayağzı (Cemele), Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın), 2017.

Newly Identified Relict Scots Pine (Pinus sylvestris L.) Stands in Inner Part of Central Anatolia Anthropogenic Steppe and The Measures Needed

ABSTRACT

In this research, the newly recorded natural relict distribution of Scots pine stands have been submitted on the two hills in the vicinity of Kırşehir city center and near the capital city Ankara in pure steppe ecosystem of Central Anatolia.

The altitude of relict stand of Scots pine is about 1450 m near Çayağzı settlement on the northern slope of the Yalangılık Tepe near Kırşehir city center. The coordinates cited are in between: 39˚15'43'' N - 34˚ 03' 59'' E latitude & longitude.

The altitude of relict stand of Scots pine in Kalecik-Değirmenkaya locality is about 1420 m on the northeastern slope of the Gelbasın Mountain. The coordinates cited are in between: 40˚13'41'' N  -   33˚ 22' 32'' E latitude & longitude that’s very close to the capital city Ankara.

These two relict populations of Scots pine should be certified as Gene Conservation Forest or at least given High Conservation Value Forest status under Nature Conservation function of each forest management plan.

Key Words: Pinus sylvestris L., Central Anatolia Anthropogenic Steppe, Relict Forest, Kırşehir-Çayağzı, Kalecik-Değirmenkaya, 2017.

1-    GİRİŞ

Bu araştırmada; Sarıçamın İç Anadolu Bölgesindeki iki farklı kalıntı yayılış sahası kısaca tanıtılmıştır. Kalıntı Orman niteliğindeki iki yayılış sahasından birisi, Kırşehir’e yaklaşık 10 km mesafedeki Çayağzı kasabası yakınındadır. Diğer Kalıntı Sarıçam Ormanı ise, Ankara’ya yaklaşık 60 km mesefadedir. Kalecik ilçesi Değirmenkaya (Gelbasın) köyü mülki hudutları içindeki Gelbasın Dağında bulunur. Bu yayılışında Karaçamla karışık meşcere kurar.

Makalede; İç Anadolu antropojen stebindeki uygun yükseltilerde sadece Karaçamın değil, genel olarak nemli ya da yarı nemli ekosistemlerde yayılış yapan Sarıçamının da doğal yayılışlarının olduğu, bilim dünyasının ve uygulayıcıların dikkatlerine sunulmuştur. Bilhassa uygulayıcı meslekdaşlarımızın ve araştırıcıların dikkatlerine sunulan bu çalışma ile, Türkiye’de Sarıçamın bilimsel açıdan yayılışı da güncellenmiş ve bazı öneriler paylaşılmıştır.

2-    MATERYAL VE YÖNTEM

Makalede Sarıçamın dünyadaki ve Türkiye’deki yayılışına temas edilmiş, türün ekolojisi ve toprak istekleri, orman botaniği, ağaç ıslahı, silvikültür, planlama, vb. dallarda hazırlanan yayınlara, planlara ve araştırma bulgularına atıflar yapılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü Ankara ve Kırşehir vilayetlerinde, yöreyi iyi tanıyan kaynak kişilere de ulaşılmış ve bilgi alınmıştır. Arazide uydu destekli yer belirleme cihazı (GPS), pusula, yükseklik ölçer (altimetre), çap ölçer, boy ölçer, artım burgusu, büyüteç, 1/25.000 ölçekli meşcere haritaları, orman amenajman planları, cetvel, kamera, vb. malzemeler kullanılarak tür hakkında sağlıklı bilgi toplanmıştır.

2.1- Sarıçamın Doğal Yayılışı Hakkında Genel Bilgi

2.1.1- Sarıçam (Pinus sylvestris L.)

Sarıçamın dünyada üç varyetesi mevcuttur. P. sylvestris L. var. sylvestris, var. hamata ve var. mongolica. Türkiye’de ilk iki varyete yayılış gösterir (Atalay, 2012:10).

Türkiye'de büyük ölçüde kuzey enlemlerde ve yüksek rakımlı sahalarda, ağaç yetişme sınırına kadar doğal olarak bulunan Sarıçam ormanlarının toplam alanı 2012 yılı envanterine göre 1.479.648 ha, 2015 yılı envanterine göre ise 1.518.929 ha’dır. Sarıçam toplam orman varlığımızın da % 6,8’ini oluşturur. Yayılış alanı büyüklüğü açısından, iğne yapraklı türler içinde Kızılçam ve Karaçam’dan sonra gelir (Anonim, 2012:20; Anonim, 2015:24; Çizelge 1).

En başta Karadeniz Bölgesi olmak üzere, Doğu Anadolu, Marmara, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgelerinde doğal yayılışı bulunur. Ege Bölgesindeki yayılışı Murat Dağındadır (Şekil 1). Örneğin Akdeniz Ardı Dağ Bölümünün kuzeydoğu bölümünde, Kayseri-Pınarbaşı-Göksun arasındaki vadilerde Kayseri-Pınarbaşı (Melikgazi) yayılışından da güneye (Akdeniz Bölgesine) inen “serpili” yayılışları dahi vardır.

Not: Sarıçamın dünyadaki en güney yayılışı, 300-350 ha civarında olduğu belirtilen Kayseri-Pınarbaşı-Melikgazi Sarıçam yayılışı değildir. Çok yeni bir yayında bile, günümüzde bilimsel geçerliliği kalmayan 70 yıl önceki bir yayına atfen bu tür hatalı bilgiler verilebilmektedir (Kayacık, 1954’e atfen Akkemik, 2014: 193). Sarıçamın dünyadaki en güney enlemdeki yayılışı, İspanya’nın güneyindeki Endülüs eyaletinde yer alan Sierra de Baza ile Sierra Nevada arasındaki 37. enlemde yer alan Betikas Dağı’dır. Sarıçamın Türkiye’deki en güney enlemlerinden biri olan Kayseri-Pınarbaşı’ndaki doğal yayılışı ise toplam 1192 ha civarındadır (Dağdaş ve ark., 2005:5).

Not: 1939 yılında Almanya’da yayımlanan “Anadolu’nun Doğal Bitki Örtüsü” adlı bir eserde, Eğirdir-Barla Dağında bulunduğu belirtilen Sarıçamın olası yayılışı, yerinde araştırılmıştır. 19-20 Ekim 2016 tarihlerinde yapılan inceleme gezisinde, Orman Müh. Arif Yılmaz ile yerinde ayrıntılı inceleme yapılmıştır. Rakımı 2200 m olarak verilen Eğirdir-Barla Dağında tarifi yapılan sahada, varlığından bahsedilen Sarıçama (Louis, 1939:94’e atfen Zednik, 1963:77) rastlanmamıştır. Sahadaki fertlerin, uzaktan ilk bakışta Sarıçamı da andıran, çok yaşlı ve Toros Sediri ile karışık Karaçamlar olduğu görülmüştür. İlgili kaynak, altta verilmiştir.

2012 ve 2015 yılları orman envanteri sonuçlarına göre güncellenen, ağaç türlerinin normal ve boşluklu kapalı yayılış sahası miktarları Çizelge 1’de verilmiştir:

Çizelge 1: Türkiye Orman Varlığının Asli Ağaç Türlerine Göre Dağılımı (Anonim, 2015:24; Anonim, 2012:20)

Table 1: Distribution of main forest tree species in Turkish forestry according to the last two inventories (Anonymous, 2015:24; Anonymous, 2012:20)

Ağaç Türü	Normal Kapalı (Verimli Koru Ormanı) (ha)	Boşluklu Kapalı (Bozuk Koru Ormanı) (ha)	Toplam Alanı (ha) (2015)	Ormanlık Alana Yüzdesi (%) (2015)	Toplam Alanı (ha) (2012)	Ormanlık Alana Yüzdesi (%) (2012)	Toplam Ormanlık Alana Göre Değişim Yüzdesi (%) (2012-2015)	Türün Kendi Alanına  Göre Değişim Yüzdesi (%) (2012-2015)
Meşe türleri	2.382.933	3.503.262	5.886.195	26,34	5.152.561	23,77	2,6	14,2
Türk Kızılçamı	3.451.269	2.158.946	5.610.215	25,11	5.854.673	27,01	-1,9	-4,2
Anadolu Karaçamı	2.727.524	1.517.397	4.244.921	19,00	4.693.060	21,65	-2,7	-9,5
Doğu Kayını	1.630.196	269.733	1.899.929	8,50	1.961.660	9,05	-0,6	-3,1
Sarıçam	882.231	636.698	1.518.929	6,80	1.479.648	6,83	0,0	2,7
Ardıç türleri	218.303	740.120	958.423	4,29	575.315	2,65	1,6	66,6
Göknar  türleri	383.422	201.359	584.781	2,62	670.389	3,09	-0,5	-12,8
Toros Sediri	247.162	235.229	482.391	2,16	463.521	2,14	0,0	4,1
Doğu Ladini	229.191	93.666	322.857	1,45	334.472	1,54	-0,1	-3,5
Fıstıkçamı	128.721	33.250	161.971	0,72	89.028	0,41	0,3	81,9
Kızılağaç	113.161	33.569	146.730	0,66	141.118	0,65	0,0	4,0
Anadolu Kestanesi	68.229	20.214	88.443	0,40	111.044	0,51	-0,1	-20,4
Gürgen	28.252	6.737	34.989	0,16	19.962	0,09	0,1	75,3
Ihlamur	10.408	2.166	12.574	0,06	11.523	0,05	0,0	9,1
Dişbudak türleri	6.707	505	7.212	0,03	9.443	0,04	0,0	-23,6
Kavak türleri	6.445	9.843	16.288	0,07	6.547	0,03	0,0	148,8
Okaliptüs türleri	1.353	51	1.404	0,01	2.528	0,01	0,0	-44,5
Diğer Türler	188.641	176.042	364.683	1,63	101.642	0,47	1,2	258,8
TOPLAM	12.704.148	9.638.787	22.342.935	100	21.678.134	100	-	3,1

Çok kısa bir dönemdeki (2012 ve 2015) orman envanteri sonuçlarında bile, toplam ormanlık alana göre Meşe türlerinin yayılışında % 2.6, Ardıç türlerinde % 1.6, Diğer Türler ile ilgili alanda % 1.2 artış görülürken, Karaçam’da % 2.7, Kızılçam’da % 1.9, Kayın’da % 0.6, Göknar türlerinde % 0.5, Doğu ladininde % 0.1 düzeyinde ciddi azalış yüzdeleri görülmektedir.

Türlerin kendi yayılış alanlarına göre yapılan karşılaştırmada ise, bazı türlerin yayılışında görülen azalış ve artışlar daha da dikkat çekicidir. Örneğin Diğer Türler % 259, Kavak türleri % 149, Fıstıkçamı % 82, Gürgen % 75, Ardıç türleri % 67, Meşe türleri % 14, Ihlamur sahası % 9 artmıştır. Sarıçam sahasında ise, % 2,7 düzeyinde artış görülmektedir. Buna karşılık; Okaliptüs sahaları yaklaşık % 45, Dişbudak sahaları % 24, Anadolu kestanesi % 20, Göknar türleri % 13, Karaçam % 10, Kızılçam % 4, Ladin 3.5, Kayın sahası ise % 3 azalış göstermiştir.

Not: 2017 yılında, Tunceli-Pülümür’de Sarıçamın henüz literatüre aktarılmayan, yaklaşık 360 ha doğal yayılışı olduğu belirlenmiştir. Makale hazırlığı devam etmektedir.

Son 10 yıllık dönemde; özellikle bazı ağaç türlerinin toplam miktarındaki artış veya azalış seyri, temel bir araştırmaya konudur. 

Örneğin toplam Fıstıkçamı sahasının belirgin biçimde artışında, tür değişikliği veya bozuk ormanlarda özel ağaçlandırma yoluyla kazanılan sahaların artışı temel iki sebeptir. Dünyada en fazla Türkiye’de yayılış yapan Türk Kızılçamının yayılışında gözlenen “kısmî azalışın” gerisinde ise; (a) öncelikle başta Fıstıkçamı lehine tür değişikliğinin neden olduğu azalış ile, (b) bu türün nüfus yoğunluğunun çok yüksek olduğu bölgelerde ve/veya yerleşimlerin bitişiğinde yaygın yayılış yapmasından kaynaklanan açma-yerleşme-dönüştürme baskısı önemli birer etkendir. Bu azalışın, kentleşmenin getirdiği yapılaşma-yerleşme baskısı ile kaybedilen alanlardan kaynaklandığı söylenebilir, vb…

Şekil 1: İç Anadolu Stebinde Sarıçamın (Pinus sylvestris L.) Yeni Tesbit Edilen İki Kalıntı Meşceresinin Gösterimi.

Figııre 2 : Two newly recorded relict stands of Scots pine (Pinus sylvestris L.) in Central Anatolia steppe region.

 

Resim A,B: A-Mihalıççık-Çatacık Ormanlarında Sarıçam Tohum Meşceresi. Rakım: 1430 m, Meşcere Tipi: Çsd2-Çsd3, Bölme Nu.: 24-25;B-Sarıçam Tabiat Anıtı (S. Dağdaş, 13.4.2016).

Picture A,B: A-Seed Stand of Scots pine in Eskişehir-Çatacık Forest (Altitude: 1430 m, Stand Type: Psd2-Psd3; Comp. Nr:24-25; B-Çatacık-Değirmendere-Geyikpınarı Scots pine Nature Monument (Photo:Said Dağdaş,13.4.2016).

Sarıçam, dünyada en geniş yayılışı olan çam türüdür. Derine giden kazık kök yapar. Soğuk kışlara dayanıklıdır. Tipik ışık ağacıdır. Türkiye’deki doğal yayılışı Kuzeydoğu Anadolu’da 2700 metrelere çıkar. Trabzon’da, Of-Sürmene arasında, adını verdiği Çamburnu’nda ise sahile iner. Gevşek, derin ve kumlu topraklar, isteklerine en uygun topraklardır. Yetişme ortamı verimliliğine göre 20-45 metreye kadar boylanma yapar. Sivri tepeli, ince dallı, düzgün ve dolgun gövdeli (silindirik), kar baskısına dayanıklı «Dağ Sarıçam Tipi» oluşturur (Saatçioğlu,1976:227-231; Resim A,B). Çoruh Vadisinde, Borçka'dan Artvin’e giderken (Taraklı, Ambarlı, Avcılar ile İbrikli ve Adagül köyleri arasında) 200-250 metrelere kadar inen doğal yayılışı bulunur.

Bir yayında Sarıçamın İç Anadolu’nun step kenarlarına kadar uzandığı yazılıdır. Ancak step kenarı yayılışı sadece Yozgat-Akdağmadeni yayılışı ile örneklendirilmiştir (Saatçioğlu, 1976: 225; Harita: 227). Sarıçam ormanlarının; her mevsim yağışlı Karadeniz iklimi, yazları yağışlı ve kışları soğuk Kuzeydoğu Anadolu iklimi ve İç Anadolu step iklimi olarak üç ana iklim bölgesine dağılmış olduğu da belirtilir (Çepel ve ark., 1977’ye atfen Dağdaş ve ark., 1997: 16).

 

2.1.2- Kalıntı Orman Tanımı

Doğa Korumada Değerlendirme Ölçütleri (Çolak, 2001:46-63) kapsamında yapılan tanım alttadır:

Kalıntı Orman (Relict forest): Geçmişte doğal orman bütünlüğüne sahip iken; olağanüstü doğa olayları veya insanoğlunun uzun yıllar boyunca devam eden tahribinden kaynaklanan herhangi bir nedenle ana yayılışından kopmuş ve/veya yayılışı daralmış, ancak mevcut varlığı ile geçmişteki orman varlığına şahitlik eden, aynı zamanda bilimsel, tarihi, kültürel ve estetik değer taşıyan, kaynak değer ve gösterge niteliğine sahip, izole ve marjinal yayılışların bulunduğu, kendi kendini yenileme yeteneği ve bütünlüğü risk altında olan ve asli ormanın az sayıda bireyini içinde barındıran ender nitelikteki orman nüveleridir.

^(*) Bazı durumlarda tek bir yaşlı ağaç bile, kalıntı orman tanımı içine dahil edilebilir. Örneğin, bir yayında Ankara-Kazan-Güvenç köyü civarında çok kısa sürede tahrip nedeniyle kalıntı orman haline gelen bir Karaçam sahasına ilişkin orijinal açıklama şöyledir:

“… Nitekim Ankara civarında Güvenç köyünde tespit ettiğimiz eskiye ait karaçam ormanı, bugün hemen hemen yok olmuş durumdadır. Halbuki bu ormanlarda eskiden vurulmuş geyik boynuzlarını bugün köy evlerinde görmek mümkündür (Resim 4, 5)...” (Uslu, 1970: 122).

Elmadağ yamacındaki Ankara-Yakupabdal köyünde Uslu’nun kaydettiği yaşlı bir Karaçamın, esasen kalıntı bir ormandan geriye kalan son örnek olduğu da orijinal açıklaması ile altta verilmiştir.

“… Ankara’nın hemen kuzeydoğusuna düşen Yakup Aptal köyünde kuzey mailesi üzerinde 15 - 20 m. kadar boyunda ve 70 - 80 cm. kutrunda tek bir karaçam (Pinus nigra var. Pallassina) durmaktadır ki, eski Karaçam ormanlarının son bakiyesi olarak kabul edeceğimiz bu Karaçamlar H. Louis’in ifadesine göre yakın zamana kadar birkaç tane imiş (10, S. 31). Nitekim aynı saha üzerinde araştırma yapmış olan F. Finck’in ifadesine göre 1828 de bu çamlar 30 kadardı (¹³)…” (Uslu, 1958:147).

2.1.3- İç Anadolu Stebindeki Sarıçam Kalıntı Ormanlarının Tanıtımı

(1) Kırşehir - Çayağzı (Cemele - Naldöken Dağı Yayılışı:

Yarı kurak iklimin hakim olduğu Kırşehir’e yaklaşık 10 km mesafede, Çayağzı kasabasının hemen üzerinde, 1450 m rakım ve K-KD (kuzeydoğu) bakıda, ortalama çapı 60 cm ve üzerinde, 7-8 m boyunda, tahmini yaşı 180’in üzerinde, birbirine yakın mesafede sekiz adet kalıntı doğal sarıçam bireyi (Pinus sylvestris L.) tesbit edilmiştir (Yazıcı ve Doğan, 2009; Kırşehir-Çayağzı kasabası yakınlarında toplam sekiz adet kalıntı nitelikte Sarıçam ferdinin varlığı ortaya konmuştur (Yazıcı ve Doğan, 2009’a atfen Dağdaş ve ark., 2014:25; Resim 1, 2). Kırsal Çevre Derneğinin 2018 yılı Takvim Kitapçığında ortalama yaşın 300 dolayında olduğu belirtilmektedir (Anonim, 2017). Ancak belirtilen yaş tesbiti tartışmalıdır.

(2) Ankara - Kalecik - (Değirmenkaya (Gelbasın)-Kılçak) - Gelbasın Dağı Yayılışı:

Elmadağ Orman İşletme Şefliği sınırları içinde kalan yayılış sahası, Değirmenkaya köyü ile Kılçak köyü arasındaki Gelbasın Dağı üzerinde yer alır. 2013 yılında yenilenen orman amenajman planında, Ankara-Elmadağ Orman İşletme Şefliği sınırları içinde kalır. Kalecik’de, “Gelbasın’ın Ormanı” olarak da bilinen ormanın (Kalecik’li orman mühendisi Tahsin Ener’den alınan bilgi, 26.12.2017) toplam sahası 150,5 ha’dır. Bu sahanın yaklaşık 2 ha’ı ise Sarıçamla karışık orijinal bir ekosistemdir (Resim 3, 4). Dörder metre aralıklı yaşlı Karaçamın 60, Sarıçamın da 65 yaşında olduğu belirlenmiştir. Karaçam Gen Koruma Ormanının;

Enlemi: 40⁰ 14^’ 15^’’;  Boylamı: 33⁰ 22^’ 06^’’;  Gen Koruma Ormanı Toplam Alanı: 580,8 ha’dır.

 

Resim 1: Kırşehir-Çayağzı (Cemele) - Naldöken Dağında Yayılışı Olan Kalıntı Sarıçam Örnekleri (R.Remzi Doğan, 25.7.2006) ve topoğrafik meşcere haritası (Anonim, 2013a).

Picture 1: Relict Samples of Scots pine on Naldöken Mountain in Kırşehir Province (Photo: R.Remzi Doğan, 25.7.2006) and topographic stand map (Anonim, 2013a).

Resim 2: Kırşehir-Naldöken Dağındaki Kalıntı Sarıçam Örnekleri (Bölme Nu: 113), (R. Remzi Doğan, 25.7.2006).

Picture 2: Relict Samples of Scots pine on Naldöken Mountain in Kırşehir Province (Photo: R.Remzi Doğan, 25.7.2006).

 

Resim 3: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde Karaçam+Sarıçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu:43), (R.Remzi Doğan, 28.9.2007) ve Topoğrafik Meşcere Haritası (Anonim, 2013b).

Picture 3: Relict Scots pine samples on Gelbasın Mountain (Kalecik - Ankara) (Photo: R.Remzi Doğan, 28.9.2007) and topographic stand map (Anonim, 2013b).

 

Resim 4-5: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde, Sarıçam + Karaçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu: 43), (R. Remzi Doğan, 6.11.2013; Said Dağdaş, 3.1.2018).

Picture 4-5: Relict Scots pine samples on Gelbasın Mountain (Kalecik - Ankara) (Photos: R.Remzi Doğan, 6.11.2013; Said Dağdaş, 3.1.2018).

3-    BULGULAR

3.1- Orman Amenajman Planlarında ve İlgili Kaynaklarda Ulaşılan Bulgular

Güncel iki yayında, İç Anadolu’nun “Kurakçıl Orman Bölümünde” meşe ve Karaçamın varlığından bahsedilirken Sarıçamın varlığına ilişkin bilgi sunulmamıştır. Sadece Akdağmadeni boyunca görülen meşhur Sarıçam yayılışı zikredilmiştir (Atalay, 2014:229-232; Atalay, 2012:18). Yayılışının “.. güneye doğru Sandıklı Çivril’e kadar uzandığı…” bilgisi (Atalay, 2012:18) ise hatalıdır. Sandıklı ve Çivril civarında doğal yayılışı yoktur. İç Anadolu stebini işleyen bazı önemli yayınlarda da; İç Anadolu'da (en fazla ) tesbit edilen “orman bakiyeleri” içinde Karaçam, Meşe ve Ardıç türlerinin varlığından bahsedilmiş, buna karşılık Sarıçama yer verilmemiştir (Uslu, 1970:118; Uslu, 1958: 143-160; Zednik, 1963: 21,22, 107, 108). Saatçioğlu da, Sarıçamın İç Anadolu’nun step kenarlarına kadar uzandığını belirtir. Ancak step kenarı yayılışı için örnekleme, Akdağmadeni yayılışıdır (Saatçioğlu, 1976:225; Harita:227).

1- Ankara - Kalecik Yayılış Sahası:

a)             Ankara-Kalecik Değirmenkaya ve Kılçak köyü hudutları arasında kalan ve Karaçam ile karışık meşcere kuran Sarıçam meşceresi, yaklaşık 15 yıldan beri sadece 1-2 kişi tarafından bilinmektedir. Dağın en yüksek yeri olan “Çakmaklığın Taş” Mevkiindedir. Ancak, bugüne dek herhangi bir bilimsel makaleye konu edilmemiştir.

b)            Saha, planlama ve işletme açısından Ankara- Elmadağ Orman İşletme Şefliği Fonksiyonel Orman Amenajman Planı sınırları içinde kalmaktadır (Anonim, 2013b). Ancak mülki olarak Kalecik ilçesine bağlı Değirmenkaya (Gelbasın) Köyü (Mahallesi) ile Kılçak Köyü mülki hudutları içindeki Gelbasın Dağında bulunur.

c)             2012 yılında envanteri yapılan ve 2013 yılında yürürlüğe giren Ankara-Elmadağ Orman Amenajman Planında da, bu sahadaki Sarıçam yayılışına yer verilmemiştir. Planda sadece Karaçam yayılışına yer verilmiştir (Anonim, 2013b):

d)             Sahadaki Sarıçam varlığını 2007 ve 2013 yıllarında ilk kez resimleyen R. Remzi Doğan’dır (Resim 3, 4). 3.1.2018 tarihinde de saha yeniden incelenip resimlenmiştir.

e)             2018 yılı için hazırlanan bir takvim kitapçığında, bu yayılışa kısaca yer verilmiştir. Karaçamın hakim olduğu ormanda, Sarıçam, Tüylü meşe (Quercus pubescens), Alıç türleri (Crataegus monogyna ve Crataegus orientalis), Üvez (Sorbus umbellata) ve Titrek kavak (Populus tremula) bulunduğu yazılıdır (Anonim, 2017). ^(*) Sahada Sarıçamın da yayılış yaptığı hakkındaki bilginin R. Remzi Doğan’dan alındığı, dernek başkanı tarafından sözlü olarak belirtilmiştir.

f)              Yaşlı bir Sarıçamın boyu 9,25 m, çapı 28 cm, yaşı yaklaşık 65 olarak bulunmuştur. Yaşlı Karaçamın ise boyu 11,25 m, çapı 32 cm, yaşı da yaklaşık 60’tır. Meşcere tipi ÇkÇsbc2/ÇkÇsab2 olarak belirlenmiştir. Sarıçamın yayılış yaptığı yerde çok az sayıda Titrek kavak da vardır. Tüylü meşe yaygındır. Herbaryum için de örnek alınmıştır. İncelenen yıllık halkalarda büyümenin ilk 25-30 yılda hızlı ve istikrarlı, sonraki yıllarda ise çok yavaşladığı görülmüştür (3.1.2018). Genç meşcere bakımlarının önemi ve gerekliliği, bu yıllık halkalarda da dikkat çekici birer ipucu ve göstergedir.

g)             Kalecik ilçesinde 2003 yılında Karaçam Gen Koruma Ormanı olarak tefrik edilen sahada bulunan kalıntı Sarıçam yayılışının, saha araştırması esnasında ortaya çıkarılamaması ise dikkat çekici bilimsel bir noksanlıktır.

2- Kırşehir-Çayağzı (Cemele) Yayılış Sahası:

a)                 Sarıçamın Kırşehir-Çayağzı yayılışı ilk kez 2007 yılında yayımlanan kısa bir açıklamada, Resim:2 birlikte verilerek yer almıştır (Yazıcı ve Doğan, 2007; 2009). Ardından 2014 yılında Orman Genel Müdürlüğüne sunulan bir İnceleme Raporu’nda ise, daha ayrıntılı biçimde fakat resimsiz olarak alttaki bilgi kutucuğunda zikredilmiştir (Dağdaş ve ark., 2014:7).

b)                 Bu saha 2013 yılında kadar orman amenjman planlarında da yer almamıştır. 2012 yılında envanteri yapılan ve 2013 yılında yürürlüğe giren Kırşehir Orman İşletme Şefliği Fonksiyonel Orman Amenajman Planında ise, Başmühendis Yavuz Öztürk’e verilen bilgi doğrultusunda, ilk kez 0,6 ha’lık bir sahada, ortalama 1450-1500 m rakım aralığında toplam sekiz adet çok bozuk Sarıçam yayılışı (BÇs) gösterilmiştir (Anonim, 2013a; Resim 1,2).

c)                  Sarıçamın doğal yayılış yaptığı sahada, diğer orman ağacı türlerine rastlanmamıştır.

d)                 2018 yılı için hazırlanan kaynakçasız bir takvim kitapçığında ise; “Çayağzı köyünün güneybatısında, yaşları 300 dolayında, dalları sarkık sekiz adet Sarıçamın bulunduğu” bilgisi, resimli olarak (Anonim, 2017) fakat üstte belirtilen kaynaklar sunulmadan verilmiştir.

4-    SONUÇ VE ÖNERİLER

Ulaşılan bulgulara dayalı olarak öncelikli görülen öneriler altta paylaşılmıştır.

1-      Son yıllara kadar İç Anadolu bozkırında yükselen tepelerde sadece Karaçam bakiyelerine rastlandığı belirtilir. Günümüzde bunların bazısı Gen Koruma Ormanı, bazısı tohum meşceresidir. Bazısı birkaç ağaç ya da tek ağaçtan bile oluşan kalıntılardır. 1966’da kaleme aldığı Alıç Ağacı ile Sohbetler adlı kitabında da Hikmet Birand şöyle der: “… Senin bozkır dağlarında gördüğün o tek çamlar, hep karaçamdır. Onlar da bizim gibi cefalı bir hayat sürüyorlar, son demlerini yaşıyorlar…” (Birand, 1968: VI, 161). Zednik ise, “Doğal stebe doğru en içeri sokulan ormanlar bodur meşe ormanları olup onları karaçamlar ve ardıçlar takip ederler.” yargısına sahiptir (Zednik, 1963:107).

2-      Sarıçam, “soğuk-kurak” ekosistemlerde de yayılış gösterir. İç Anadolu antropojen stebindeki bazı “sıcak-kurak” yükseltilerde, Sarıçamın da Karaçam gibi kalıntı niteliğindeki meşcerelerinin ortaya çıkarılmış olması çok yönlü öneme sahiptir.

3-      Her iki kalıntı Sarıçam Ormanı, Orta Kızılırmak Bölümündedir (Anonim, 2013:66).

4-      Bu tesbitler ışığında herşeyden önce, “İç Anadolu stebine en fazla sokulan ağaç türü Karaçamdır!” yargısı, günümüzde bilimsel geçerliliğini tümüyle yitirmiştir.

5-      İç Anadolu stebine en fazla sokulan ve ekonomik değeri yüksek olan ağaç türleri Toros Sediri, Karaçam ve Sarıçam’dır. Örneğin Toros Sedirinin Afyon-Emirdağ-Dandindere yayılışı da, stebe en fazla sokulan Sedir yayılışıdır. 883, 909, 910, 911 ve 915 numaralı bölmelerde, 212 ha BArS ve 54,1 ha SArbc2 meşcere tipinde toplam 266,1 ha Sedir Kalıntı Ormanı vardır (Afyon OİM Esad Şimşek’den alınan bilgi, 27.12.2017). Bu tür kalıntı ormanlar, yüzyıllara varan tahribin de bariz göstergeleridir.

6-      Yeni belirlenen iki Sarıçam Kalıntı Meşceresi, orman birliğini bozmayacak biçimde korunmalı, geliştirilmeli ve genişletilmelidir. Zednik, İç Anadolu stebine geçiş noktaları olan ve “Step Kenar Şeridi Ormanları” adını verdiği bu tür orman bakiyelerinin, “korunmaları” ve “genişletilmeleri” önerileri ile birlikte işletilmelerini vurgulamaktadır (Zednik, 1963:20-23, 109). Rahmetli Uslu’nun alttaki önerisi de, halen geçerliliğini koruyan kalıcı bir öneridir (Uslu, 1970:123).

7-      Yayılış sahalarındaki karakter tür/türler dışında, orman birliğini oluşturan diğer odunsu ve otsu türler, likenler ve mantarlar da korunmalı ve araştırılmalıdır.

8-      İç Anadolu antropojen stebinde Sarıçam ortalama olarak 1400 m rakımdan sonra görülmektedir. Bu nedenle; İç Anadolu’nun kuzeye, kuzeydoğuya veya batıya bakan dağ silsileleri üzerindeki potansiyel ağaçlandırma sahalarında, yörenin orijini de dahil farklı Sarıçam orijinleri ile ağaçlandırma çalışmaları yapılmalıdır.

9-      Her iki kalıntı Sarıçam sahası, fakültelerin Teknik Eğitim Gezilerinin programlarına alınarak yerinde inceleme ve değerlendirme yapılmalıdır. Ormansızlaşma ve bozkırlaşma yanında, ormanın ve bir tek ağacın bile önemi hakkındaki mesleki duyarlılık artırılmalı, mühendis adayı öğrencilere ufuk zenginliği kazandırılmalıdır.

10-  3.1.2018 tarihli saha incelemesinde (Resim 5), Gen Koruma Ormanında hiç bakım yapılmadığı görülmüştür. Ağaçların tohum tutması ve sağlığı için saha acilen bakım programına alınmalıdır. Stabil ormanların tesisi için düzenli bakım esastır (Tebliğ, 298:80).

11-  “Yetişme yeri içinde” (In-situ) mutlak koruma anlayışı ile; her iki yayılış sahasından hassas biçimde toplanan kozalaklardan elde edilecek tohumlarla, ilgili sahaların içinde veya hemen bitişiğinde belirlenen koruma zonundaki bozuk vasıflı sahalarda ağaçlandırma yapılmalı, ekosistem ıslah edilmelidir. ^(*) Bugüne dek, Değirmenkaya köyü civarındaki Sarıçam ve Karaçam yayılış sahası civarında herhangi bir ağaçlandırma çalışmasının yürütülmediği bilinmektedir (Değirmenkaya köyünden 1968’li Hacı Ali Göcek’den alınan bilgi, 11.12.2017; Tel.: 05468265624).

12-  11.11.2003 tarihinde seçilen, 20.11.2003 tarihinde de tescil edilen ve 41-45 numaralı bölmeleri “194 Ulusal Kayıt Numarası” ile “Karaçam Gen Koruma Ormanı” statüsüne alınan Kalecik-Değirmenkaya ormanı da (Anonim, 2013b, EK:2), yeniden planlanmalıdır. Karaçam Gen Koruma Ormanı içinde, orman üst sınırını 1400-1440 m arasında Karaçamla birlikte oluşturan 43 numaralı Sarıçam yayılışı bulunan bölme tek başına, “Gelbasın Dağı Sarıçam Gen Koruma Ormanı” adı altında tescil edilmelidir. Tescil sürecinin ardından bu saha, Ankara Orman İşletme Şefliğinden ayrılıp yeni kurulan Elmadağ Orman Amenajman Planına da işlenmelidir.

13-  Sadece sekiz adet yaşlı bireyi kalmış olsa da, “marjinal ve izole nitelikteki” Kırşehir Çayağzı Sarıçam kalıntı sahasının bulunduğu 113 numaralı bölme, mutlak surette “Çayağzı Naldöken Dağı Sarıçam Gen Koruma Ormanı” olarak ayrılmalıdır.

Not: İlgili yayılış sahaları; Gen Koruma Ormanı Seçiminde dikkate alınan ölçütlerden

• “Türün doğal yayılış alanlarının yatay veya dikey sınırlarındaki ormanlar,

• “Marjinal ve izole olmuş populasyonlar”,

• “Tipik özellikteki, ender, estetik ve ekonomik değere sahip formlar.”

şartlarını taşımaktadır.

14-  Yetişme Yeri Dışında da, “örneğin Kalecik-İdris Dağı üzerinde” sadece bu meşcerelerden üretilen fidanlarla, “tohum plantasyonu” özelliğine sahip olacak ağaçlandırma sahaları oluşturulmalıdır. Ökse otu (purç) ile de mücadele edilmelidir.

15-  Her iki sahada; Silvikültür ve Ağaçlandırma Dairesi Başkanlığı, Ankara Orman Bölge Müdürlüğü, Etüd-Proje Başmühendislikleri ve araştırma kuruluşlarından uzmanlar da etüd-inceleme, araştırma ve analiz çalışmaları yapmalı-yaptırmalıdır.

16-  Her iki Sarıçam kalıntı yayılışı, farklı araştırma projelerine konu edilebilir.

17-  Kalecik-Değirmenkaya yayılışı, aşırı kullanım ve kirlenme doğuran işletmecilik anlayışından mutlaka uzak tutulmalıdır. Bu amaçla kent ormanı veya mesire yeri ilanına, içinde veya yakınında otel, hastane, vb. türden inşaatlara izin verilmemelidir.

18-  Bu tür kalıntı meşcereler için daima “yerinde koruma” ve “genişletme” yaklaşımı izlenmeli, özel koruma tedbirleri ivedilikle alınmalıdır.

19-  Genel Müdürlüğümüz Silvikültür Daire Başkanlığı bünyesinde; başta antropojen step alanlarında bulunan kalıntı mescereleri izlemek, mücavir alanlardaki orman ekosistemlerinde ve ağaçlandırma sahalarında uzun süre kurak geçen yıllarda oluşan yaygın kurumaları takip etmek, tespit ve önerilerde bulunmak, özel silvikültürel teknikler geliştirmek, vb. amaçlarla tüm ülke çapında hizmet verecek “Kurak Mıntıka Silvikültürü” adlı bir Şube Müdürlüğü kurulmalıdır.

Teşekkür: Tarihe not düşülen bu makalenin hazırlığında kendilerinden katkı ve destek aldığımız OGM-Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığından Orman İdaresi Şube Müdürü Ali Özel, rehberlik ve denetim başmühendisi Yavuz Öztürk ile orman amenajman başmühendisleri Mustafa Elmas ve Tamer İnan’a, ayrıca Şubemiz mühendisi Ferhat Sami Günkut’a katkıları nedeniyle ayrı ayrı teşekkür ederiz.

5-    KAYNAKÇA

Akkemik, Ü., 2014: Türkiye’nin Doğal-Ekzotik Ağaç ve Çalıları-I (Gymnospermler-Angiospermler) (A-G). Orman Genel Müdürlüğü Yayını, Yapım: CTA Ltd., 736 s.

Anonim, 2012: Forest Inventory Results - 2012. Published by General Directorate of Forestry-Forest Management and Planning Department, Printed by General Directorate of Meteorology, 17 pp.

Anonim, 2013a: Ankara Orman Bölge Müdürlüğü, Kırşehir OİM, Kırşehir OİŞ Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel Orman Amenajman Planı (2013-2032), 22/11/2013, 288 s+Ekler.

Anonim, 2013b: Ankara Orman Bölge Müdürlüğü, Ankara Orman İşletme Müdürlüğü, Elmadağ Orman İşletme Şefliği Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel Orman Amenajman Planı (2013-2032).

Anonim, 2015: Türkiye Orman Varlığı - 2015. Orman ve Su İşleri Bakanlığı - OGM Yayınları, 32 s.

Anonim, 2017: İç Anadolu’nun Kalıntı Ormanları (Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Derneği tarafından hazırlanan 2018 yılı Takvim Kitapçığı). Ankara, Baskı: Dönmez Ofset.

Atalay, İ., 2012: Sarıçam (Pinussylvestris var. sylvestris) Ormanlarının Ekolojisi ve Tohum Nakli Açısından Bölgelere Ayrılması. Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Ağaçları ve Tohumları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Çeşitli Yayınlar Serisi No: 5, Baskı: Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, İzmir, 320 s.

Atalay, İ., 2014: Türkiye’nin Ekolojik Bölgeleri (Ecoregions of Turkey) (Genişletilmiş 2. Baskı). Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM Yayınları, Baskı:Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, İzmir, 496 s.

Birand, H., 1968 (2008): Alıç Ağacı ile Sohbetler. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları: VIII. Baskı: Mart 2008, 339 s.

Çepel, N., Dündar, M., ve Günel, A., 1977: Türkiye’nin Önemli Yetişme Bölgelerinde Saf Sarıçam Ormanlarının Gelişimi ile Bazı Edafik ve Fizyografik Etkenler Arasındaki İlişkiler. TÜBİTAK Yayınları No: 354, TOAG (Tarım ve Ormancılık Araştırma Grubu) Seri No: 65, 165 s., Ankara.

Çolak, A.H., 2001: Ormanda Doğa Koruma (Kavramlar-Prensipler-Stratejiler-Önlemler). 1. Baskı, Baskı: Lazer Ofset Matbaa Tesisleri, s.244, 354 s., Ankara.

Dağdaş, S., ve ark., 1997: Türkiye’de Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Orijin Denemelerinin İlk Sonuçları, İç Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten Serisi, Nu.: 272, Ankara, 119 s.

Dağdaş, S., Turan, İ. ve Kırış, R., 2005: Anadolu’da Sarıçamın (Pinus sylvestris L.) İki Yeni Yayılış Alanı (A Newly Identified Relict Southernmost Pinus sylvestris L. Stands in Anatolia). Tabiat ve İnsan, Yıl: 39, Mart 2005, Sayı: 1, s. 3-21, MedyaKom Tanıtım Org. Ltd. Şti., Ankara, 51 s.

Dağdaş, S., Yazıcı, O., Doğan, R..R., Tümer, Y., Öztürk, Y., Görür, N., ve Çevirme, M., 2014: Meşe Türlerinde Koruya Tahvil Uygulamaları, Kızılçamla ve Diğer Türlerle Sürdürülen Uygulamalar ve Sonuçları Hakkında Değerlendirme Raporu (Ankara OBM (Ankara-Çankırı-Kırıkkale-Kırşehir) İnceleme Gezisi) (11.3.2014-11.4.2014), 26 s. ^(*)  Rapor, 11.7.2014 tarih ve 1373853 sayılı yazı ile Genel Müdürlük Makamına sunulmuştur.

Saatçioğlu, F., 1976: Silvikültür I - Silvikültürün Biyolojik Esasları ve Prensipleri. II. Baskı, İ. Ü. Yayın Nu.: 2187, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayın Nu.: 222, Sermet Matbaası, İstanbul, 422 s.

Tebliğ, 298: Silvikültürel Uygulamaların Teknik Esasları. Tebliğ Numarası: 298, Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Genel Müd.-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Ocak 2014,142 s.

Uslu, S., 1958: İç Anadolu Steplerinin Antropojen Karakteri Üzerine Araştırmalar. s. 138-163. * “Bu makale Ormancılık Coğrafyası ve Yakın Şark Ormancılığı Enstitüsünde hazırlanan doktora çalışmasının bir hülâsasıdır.”

Uslu, S., 1970: İç Anadolu'nun Ormansızlık Problemi. s.116-123. Seri A, Cilt: XX, Sayı: 1. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/174547

Yazıcı, O., ve Doğan, R.R., 2007;2009: Kırşehir Naldöken Dağında Tespit Edilen Sarıçamlar. Orman Mühendisliği Dergisi, Yıl:44, Sayı:1-2-3, 2007; http://ormanciyim.blogspot.com.tr (8.5.2009), (Son Ziyaret Tarihi: 21 Mayıs 2014).

Zednik, F., 1963 (Çeviren: Orman Bakımı Şubesi Müdürü Hasan Selçuk): Türkiye Ormanları, Bugüne Kadar Tatbik Edilen ve Gelecekte Tatbiki Tavsiye Edilen Silvikültürel Muameleler. OAE Muhtelif Yayınlar Serisi No:14, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara, 118 sayfa + resimler.

Resim 3: Kırşehir-Çayağzı (Cemele) - Naldöken Dağında Yayılışı Olan Kalıntı Sarıçam Örnekleri (R.Remzi Doğan, 25.7.2006) 

Resim 4: Kırşehir-Çayağzı (Cemele) - Naldöken Dağında Yayılışı Olan Kalıntı Sarıçam Örnekleri (R.Remzi Doğan, 25.7.2006) 

Resim 5: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde, Sarıçam + Karaçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu: 43), (R. Remzi Doğan, 6.11.2013)

Resim 6: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde Karaçam+Sarıçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu:43), (R.Remzi Doğan, 28.9.2007) 

Resim 7: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde, Sarıçam + Karaçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu: 43), ( Said Dağdaş, 3.1.2018).

Resim 8: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde, Sarıçam + Karaçam Karışık Meşceresinde Yaşlı Sarıçamlar (Bölme Nu: 43), (Said Dağdaş, 3.1.2018).

Resim 9: Ankara-Kalecik-Değirmenkaya (Gelbasın) Köyünde, Sarıçam + Karaçam Karışık Meşceresinde Genç Bir Sarıçmda Kozalak Oluşumu (Bölme Nu: 43), (Said Dağdaş, 3.1.2018).