IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı ve Bazı Öneriler “Some suggestions on IUFRO Crown Classification used in Turkish silviculture”

DAĞDAŞ, S., 2017: IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı ve Bazı Öneriler “Some suggestions on IUFRO Crown Classification used in Turkish silviculture”. IV. Ulusal Ormancılık Kongresi (15-16 Kasım 2017)-Antalya-Belek, Cilt: II, s. 361-378, 484 s. 
https://www.ormancilardernegi.org/dosyalar/files/kongre_kitap_2.compressed%281%29.pdf

IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı ve Bazı Öneriler

“Some suggestions on IUFRO Crown Classification used in Turkish silviculture”

Dr. Said DAĞDAŞ

Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Orman Bakımı Şube Müdürü; said.dagdas@yahoo.com

ÖZET

Makalede, Türkiye silvikültüründe kullanılan “Ormanlarımızda Uygulanacak Silvikültürel Esas ve İlkeler (291)” ile “Silvikültürel Uygulamaların Teknik Esasları (298)” adlı tebliğlerde yer verilen IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatlarındaki bazı hatalı gösterim ve açıklamaları ele alınmış ve düzeltilmiştir. Aynı zamanda Türkiye silvikültüründe aralama bakımlarında öne çıkan güncel yaklaşımlar tartışılmış ve Taksimatı geliştirici yeni öneriler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı (1903), Silvikültürel Uygulamalar, Tebliğ-298, 291.

ABSTRACT

In this paper, some errata that were found on Crown Classification of IUFRO (1903) used in Turkish regulations named as Technical Guide in Silvicultural Treatments (Silvikültürel Uygulamaların Teknik Esasları-298, and 291) were discussed and those errata eliminated. Additionaly in favour of new approaches used in Turkish silviculture some comments and suggestions were submitted on original Crown Classification of IUFRO (1903).

Key words: IUFRO Crown Classification (1903), Silvicultural Treatments, Turkish Silvicultural Regulations-298, 291.

1-      Giriş

Türkiye ormancılığında, "Ormancılık Araştırma Müesseseleri Birliği “International Union of Forest Research Organizations” (IUFRO)” tarafından 1903 yılında kabul edilen ve uygulanan “Gövde Sınıfları Taksimatı” kullanılmaktadır (Saatçioğlu, 1954:86; Saatçioğlu, 1971: 88; Atay, 1984:40,41; Genç, 2011:87; Tebliğ, 291: 44). Aralama müdahalesi yapılan meşcerelerde; IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatında yer verilen sınıflara dayalı seçme (seleksiyon) yaklaşımı ve uygulama, Orman Genel Müdürlüğünün kabul ettiği, meslekdaşlarımızın aşina olduğu taksimat ve uygulamadır. Rahmetli Saatçioğlu da (Saatçioğlu, 1954, s.138-203); orman bölge müdürlüklerindeki uygulama örnekleri ışığında, saf ve karışık meşcerelerde aralama tatbikatı konularını ilk kez IUFRO (1903) Taksimatına göre açıklamış ve yorumlamıştır.

^*** Alman Ormancılık Araştırma Kurumları Birliğince (German Society of Forest Research Organizations) 1902 yılında düzenlenen (Wimmenauer, 1902’ye atfen Gadov ve Hui, 1999:57), 1903 yılında da IUFRO tarafından kabul edilen Gövde Sınıfları Taksimatı, esasen 1884 yılında Almanya'da Kraft tarafından ilk kez geliştirilen taksimatın biraz daha genişletilmiş ve modernize edilmiş şeklidir (Saatçioğlu, 1954, s.80, 86-88; Saatçioğlu, 1971, s. 88,89; Odabaşı ve ark., 2007, s.49-50). Meşceredeki ağaçların sadece büyüme enerjileri ve tepe gelişimlerini değil, aynı zamanda gövde şekilleri ve sağlık durumlarını da dikkate alarak düzenlenmiştir. Alman ormancılığından esinlenerek hazırlanan IUFRO Taksimatı pratiktir, sadedir, çeşitli düzeydeki aralama müdahalelerinde sağlıklı sonuçlar verir. Kraft’ın aksine, meşceredeki ağaçları Galip ve Mağlup Gövdeler şeklinde iki sınıfa ayırır. IUFRO Taksimatı, özellikle Mağlup ve Galip Gövdeler ayrımı ile Kraft Taksimatından hemen ayrılır.

^(*) 1956’da IUFRO Kongresinde tanıtılıp benimsenen (Leibundgut, 1966’ya atfen Odabaşı ve ark., 2007: 51,52; Gadov ve Hui, 1999:57) bir diğer IUFRO taksimatı ise, Türkiye ormancılığında yer bulamamış ve uygulanmamıştır. Bu taksimat, meşceredeki bireyleri “biyolojik ve silvikültürel yönden” ayrı ayrı değerlendiren bir sınıflamadır.

Not: 1934 yılı baskılı “Orman Yetiştirme Fenni” adlı eserde IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatına yer verilmemiştir (Esat Muhlis, 1934). Bu taksimat Türkiye’de ilk kez Saatçioğlu tarafından tanıtılmış ve kullanılmıştır (Saatçioğlu, 1954:80,86-88).

Aralama yapılan meşcerelerde, selektif ıslahın tipik bir örneği olan IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatının anlatılması, anlaşılması, öğretilmesi ve uygulanması çok kolaydır. Karmaşık değildir. Galip ve Mağlup Gövdeler şeklindeki temel ayrım ve sınıflandırma ile sınıfları birden beşe kadar numaralandırma, zihinlerde kalıcıdır.

Makalede öncelikle; Orman Genel Müdürlüğümüzün silvikültürel uygulamalarda kılavuz metin olarak kullanılmak amacıyla hazırladığı, 2007-2013 döneminde uygulanan 291 sayılı ve 2014 yılı başında yürürlüğe giren 298 sayılı Tebliğlerde yer alan Gövde Sınıfları Taksimatındaki bazı hatalar ve düzeltmeleri ele alınmıştır. Orman Bölge Müdürlüklerimizde yapılan silvikültürel uygulamalara yönelik eğitimlerde ve hazırlanan eğitim kitapçıklarında, Genel Müdürlüğümüzün hazırladığı kılavuz metin dikkate alınmaktadır. Bu nedenle Tebliğ’deki bazı hatalar halen tekrar edilmektedir (Anonim, 2014c, s. 16; Anonim, 2015b; Anonim, 2016a; Anonim, 2016b, s. 33).

Makalede ayrıca, Taksimatın şekil ve açıklamalarında gerekli görülen bazı ekleme ve düzeltmeler yapılmış ve uygulamada daha da kalıcı hale getirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca, Taksimatta yer alması gerektiği düşünülen yeni yaklaşımların işlendiği bazı öneriler de, meslekdaşlarımızla paylaşılmıştır.

2-      Materyal ve Yöntem

Makalede konuya ilişkin yerli ve yabancı bazı temel kaynaklara ulaşılmıştır. Orman Genel Müdürlüğünün konuya ilişkin tebliğ, tamim, eylem planı, el kitabı, kılavuz kitapçığı, seminer kitapçığı - seminer notu, vb. kaynakları incelenmiştir. Arazi uygulama tecrübeleri de daima dikkate alınmıştır.

3-      Tebliğde Yer Alan IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı (1903)

(Hatalar-Noksanlıklar ve Gerekçeli Bazı Öneriler)

(1)- Herşeyden önce Birinci Sınıf Gövdelerin, İleri Galip Gövdeler ve Galip Gövdeler başlığı altında kendi içinde ikiye ayrılarak yeniden sınıflandırılmasına ihtiyaç duyulmuştur. “İstikbal Fertleri” ayrımına gidilmelidir. Çünkü mevcut taksimatın sınıflarında ve gösterimlerinde, İstikbal Fertlerini (İleri Galip Gövdeler - Gelecek Ağaçları) öne çıkaran bir sınıflama yoktur.  Bugüne dek, IUFRO (1903) Taksimatında İstikbal Fertleri ayrımına yer verilmemiştir. Bu noksanlık giderilmelidir. Önemli bir silvikültürel yenilik olarak IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatında vurgulanması gereklidir.

- Her ne kadar ilk kez 1965’de hazırlanan Tebliğ’de İstikbal Ağacı Adaylarının seçimine-budanmasına ve tekniğine yer verilmiş ise de, Türk Ormancılığında İstikbal Fertlerinin ayrımı ve Budama Bakımı bilhassa 2000’li yılların başından itibaren giderek daha fazla önem ve öncelik kazanmıştır (Tebliğ, 177:17; Budama Eylem Planı,2015; Tebliğ-298, 2014:57-62; Tebliğ-291, :47-53; İğne Yapraklı Türlerde Odun Kalitesinin Arttırılmasına Yönelik Budama Kılavuzu, 2004; Fıstıkçamında Bakım ve Budama Kılavuzu, 2000). İstikbal Fertlerinin seçimi ve işaretlenmesi, kapsamlı bir “Selektif Islah” işlemidir. “Mekanik Islah” yöntemi olan Budama Bakımı da; İstikbal Fertlerinin seçimi ile bütünleşen ve uygulamada giderek yaygınlaşan bir bakım uygulamasıdır. İstikbal Fertleri seçimi ve bakımı aynı zamanda, Budama Eylem Planı programları ile uygulamada tamamen kalıcı konuma yerleşmiştir. 2015-2019 döneminde toplam 30.000 ha sahada, 1. Sınıf gövdelerden İstikbal Ağacı Seçimi ve Kalite Budaması programlanmıştır (Budama Eylem Planı, 2015, s.10,13,16,35).

^*** 291 (2007-2013) ve 298 sayılı Tebliğlerimizde ise, Taksimatta yer almamasına rağmen son derece doğru bir kurgu ile istikbal ağaçlarının 1. sınıf gövdelerden olduğu belirtilmiş olup bakımlarının yapılması da amaçlar ve işlemler arasında sayılmıştır. Ayrıca Saatçioğlu’na atfen; kuvvetli alçak aralama ile mutedil ve bilhassa kuvvetli yüksek aralamada “… belirlenen istikbal ağaçlarının gelişimine engel olan fertler” (1. sınıf dahi olsa) meşcereden uzaklaştırılır vurgusu yapılmıştır (Tebliğ, 291, s.42-44; Tebliğ, 298, s.54-56, Saatçioğlu, 1954, s.101-107; Saatçioğlu, 1954a, s.55; Saatçioğlu, 1971, s.100,103-106; Atay, 1984, s.50). Bu nedenle her iki Tebliğ’de ve kaynaklarda yer alan üstteki açıklama ve ayrım doğrultusunda 1. Sınıf gövdeler ikiye ayrılmıştır. Hatta silvikültür dehası rahmetli Saatçioğlu Hocamızın eserlerinde, “kuvvetli yüksek aralama”da doğrudan kullandığı “istikbal ağaçlarının bakımı” tabiri de (Saatçioğlu, 1954,  s.101,216; Saatçioğlu, 1971, s.103-106,217), saat gibi işleyen ve günümüze ışık tutan yerinde ve gerekli bir vurgudur. Bazı yayınlarda da “istikbal ağacı”,“istikbal gövdesi”,“elit ağaç” vurguları yapılmıştır (Zednik, 1963, s. 66,89; Saatçioğlu, 1979, s.40-42; Genç, 2011, s.97). Hatta “Gelecek Ağacı Aralaması”, tanımlanıp izah edilmiştir (Odabaşı ve ark., 2007, s.61-67).

- İstikbal Fertlerinin seçimi, korunması ve bakımı Gövde Sınıfları Taksimatında özellikle vurgulanmalıdır. Diğer gövde sınıflarında da, doğrudan "istikbal fertleri" vurgulanmamıştır. 

- Buna karşılık bazı taksimatlarda yer alan “İleri Galip Ağaçlar”, “Kesin Galip Ağaçlar” ve “İleri Galip Gövdeler” ile “Kıymet İtibarıyle Üstün Ağaçlar”, “En İyi Galip Gövdeler”, “En Fazla İstikbal Vadeden Fertler”, “Seçkin Ağaçlar” şeklinde yapılan tanımlar (Saatçioğlu, 1954, s.81,84,92; Saatçioğlu, 1971, s. 83,86,94,98,99; Odabaşı ve ark., 2007, s. 52), esasen istikbal ağaçlarını tanımlayan ifadelerdir. Altta, 6369 sayılı Kaliteye Yönelik Budama Tamimi ve 298 sayılı Tebliğ’de yer alan İstikbal Ağacı tanımlarının daha da geliştirilmiş biçimleri sunulmuştur:

“İstikbal Ağaçları”: İşletme amacı olarak yüksek nitelikli ve değerli emval alınmasının hedeflendiği ormanlarda; kesime olgunluk çağına gelinceye kadar meşcerede kalacak, nihai meşcere artımını büyük ölçüde üstlenecek, stabilitesi yüksek ve ideale yakın, meşcereye dengeli biçimde dağıtılan ve büyük ölçüde 1. Sınıf emval üretmeye elverişli, tensil sürecinde elde edilecek yeni neslin de tercihen tohum kaynağı olarak kullanılacak ve budamaya öncelikle konu edilecek olan 1. Sınıf seçilmiş Galip Gövdelerdir (6369 sayılı Tamimdeki (13.09.2004, s. 5) tanımların geliştirilmiş biçimi).

İstikbal Ağaçları: Meşcerede idare müddeti sonuna kadar kalacak ve nihai meşcere artımını büyük ölçüde üstlenecek olan Galip Gövdelerdir. Bu bakımdan istikbal ağaçları; canlı ve güçlü büyüme gösteren, kalıcı hiçbir yara ve kusuru olmayan, boy-çap dengesi stabil-iyi biçimlenmiş simetrik tepelere sahip, ince dallı, kusursuz ve düzgün, silindirik ve kaliteli gövdelerden oluşan, aralama kesimlerinin ardından büyüme ve gelişme performansını hızlı, güçlü ve sürekli olarak artırma yeteneğine sahip, Sırıklık ve Direklik (b) Çağında seçilip kalıcı boya ile boyanıp işaretlenen, seçilirken meşcereye dengeli biçimde dağıtılan ve büyük ölçüde 1. Sınıf emval üretmeye elverişli, tensil sürecinde elde edilecek yeni neslin de tercihen tohum kaynağı olarak kullanılacak ve budamaya öncelikle konu edilecek olan 1. sınıf seçilmiş Galip Gövdelerdir (Tebliğ, 177: 13; Tebliğ, 298: 52 ve Odabaşı ve ark., 2007: 61’deki tanımların geliştirilmiş biçimi).

^*** İstikbal ağacı seçimi, işaretlenmesi ve çevresiyle birlikte bakımı, ilk kez yüksek aralamaya konu meşcerelerde öne çıkmıştır (Odabaşı ve ark., 2007, 61, 64-65). Esas kuralı; “Tepenin ışıkta, gövdenin gölgede ve ayağın serinde olması” şeklinde özetlenen yüksek aralamanın vatanı da Fransa’dır (Saatçioğlu, 1954:216; Saatçioğlu, 1971:99, 216-217; Nyland, 1996:376-422). Ardından özellikle alçak aralamaya konu tabii ya da suni meşcerelerde de hızla ve çok yaygın uygulama alanı bulmuştur.

- ABD kaynaklı yabancı bir eserde, aralamalarda kullanılacak yöntemler arasında IUFRO Gövde Taksimatına yer verilmemiştir (Nyland,1996:381). İrlanda için önemli yapraklı türlerin silvikültürü hakkında hazırlanan Growing Broadleaves adlı bir silvikültür kitabında ise, İstikbal Ağacı (Final Crop Trees) belirleme, seçme ve bakımları hakkında bilgi verilmektedir. Yapraklı türlerde sıklık çağında belirlenen 1000 baskın ağaç (Potential Final Crop Trees) arasından, ilk aralama aşamasında 8-10 m aralıklarla seçilen ve sabit boya ile işaretlenen, hektarda 100-150 istikbal ağacı adayının bakımı açıklanmaktadır. İstikbal Ağacı sayısı Kayında 150, meşede ise 100 olarak belirtilmektedir. Kayında ve meşede, ilk aralama uygulamasının ardından İstikbal Ağacı seçimi önerilmektedir (Joyce ve ark.,1998:15, 16, 79, 95, 99, 119).

(2)- Halen Galip Gövdeler sınıfında yer almasına rağmen, Yaşlanma, Hastalık ve Zararlılardan Kaynaklı Kurumalar 
(2.e), 2. sınıf galip gövdeler arasında gösterilemez. Bu nedenle "Dikili Kurular", 2. sınıf gövdelerden çıkartılmıştır. Zaten Eckert-Lorenz, Band III, 1948’e atfen verilen “Her Türlü Hasta Gövdeler” şeklindeki orijinal gösterimlerde (Odabaşı ve ark., 2007, s.50; Atay,1984, s.41,42; Saatçioğlu,1954, s.86-87; Saatçioğlu,1971,s.88,89) "Dikili Kurular", 2.e sınıfında değildir. İlk önce 291, sonra 298 sayılı Tebliğ’de, orijinal taksimata aykırı olarak sonradan eklenmiştir. Gerekçeleri de yazılmamıştır. Yapılan değişiklikler ilmi temelden uzaktır. Hatalıdır.

(3)- 291 ve 298 sayılı Tebliğlerdeki Gövde Sınıfları Taksimatı başlıklı gösterimler ve açıklamaları da, "Uluslararası Ormancılık Araştırma Kurumları Birliğinin (IUFRO) orijinal Gövde Sınıfları Taksimatı"ndan farklı biçimde, gerekçeleri belirtilmeden hatalı verilmiştir (Tebliğ, 298, s.56; Tebliğ, 291,s.45).

^***İlginçtir, 5.5.1965 tarih ve 177 numaralı ilk Tebliğ ile 29.7.1983 tarih ve 177-A numaralı ikinci Tebliğ’de, Gövde Sınıfları Taksimatına hiç yer verilmemiştir (Tebliğ, 177; Tebliğ, 177-A). Bu nedenle hatalar, sadece 291 ve 298 sayılı Tebliğlerle sınırlıdır.

Not: 177 sayılı Tebliğ’in numarası, zihinde kalıcı bir rakam olduğu için “ALO 177” için de isim babası olmuştur (Eski Silvikültür Dairesi Başkanlarından Burhaneddin Seçkin’den alınan bilgi, 09.2017).

(3.a) 298 sayılı güncel Tebliğ'de, şeklin sağında yer verilen "2e" tanımlı birey, "2c" olması gerekirken hatalı numaralandırılmıştır (Tebliğ, 298, s. 56). Kodlamanın "2c" şeklinde düzenlenmesi gerekmektedir. Benzer biçimde; 2006 yılı sonunda yürürlüğe girip 2013 yılı sonuna kadar yedi yıl geçerli olan 291 numaralı Tebliğ'deki "Ormancılık Araştırma Müesseseleri Birliğinin Gövde Sınıfları Taksimatı" başlıklı gösterimde de, aynı hatalı kodlama mevcuttur (Tebliğ, 291, s. 45).

(3b) Ayrıca her iki tebliğdeki Gövde Sınıfları Taksimatı gösterimlerinde, orijinalinde 2c olması gereken sağdaki 2e üstünde şekli verilen birey, 1. sınıf birey görünümlüdür. Herhangi bir gövde kusuruna yer verilmemiştir. Çizimi 1. sınıf gövde şeklinde değil, orijinalinde olduğu gibi gövde kusuru ne ise o şekilde gösterilmelidir. Orijinali ise eğri gövdelidir (Saatçioğlu,1954, s.87; Saatçioğlu,1971, s.89).

(4)- Mevcut gösterimlerde (Tebliğ,298,s.56; Tebliğ,291,s.45), en sağda yer verilen ve Fena Şekilli Azmanlar (2.b) olarak gösterilen birey de azman değil, stabilitesi çok yüksek bir birey görünümlüdür. Bunun yerine, azman gövdenin eğri-büğrü, çok kalın dallı, vb. “azmanlık” ve “fena şekillilik” tanımına uygun bir çizimle gösterilmesi gerekir. (2d) kodlu kırbaçlayıcı da, tanımına aykırı biçimde yüksek stabiliteli çizilmiştir ve hatalıdır.

(5)- Ayrıca, meşcereden çıkarılma önceliği açısından; 2b) Fena Şekilli Azmanların çıkarılması, 2c) Çatal Gövdeler şeklinde verilen ve hatalı tanımlanan sınıfdaki bireylerin çıkarılmasından öncedir ve önceliklidir görüşündeyiz. Uygulayıcı, aralama yaptığı meşcerede en sağlıklı kararı verecektir. Bu nedenle hem tanımlar güncellenmiş, hem de 2b ve 2c’nin öncelik sırası alttaki gibi değiştirilmiştir.

2.b) Kusurlu Gövdeler (bilhassa alt gövdeden çatallı, eğri gövdeli veya yamuk gövdeler)

2.c) Fena Şekilli Azmanlar

(6) Tebliğlerdeki “Çatal gövdeler” ifadesi hatalıdır. Orijinaline sadık kalınarak yeniden yazılmalıdır. Orijinaline uygun biçimde güncellenen alttaki tanımlamanın kullanılması daha uygun olacaktır.

- 298 numaralı Tebliğ’de “2c) Çatal Gövdeler” tanımı yeniden ele alınmıştır. Bunun yerine, orijinaline uygun biçimde “2b) Kusurlu Gövdeler” tanımı tercih edilmiştir. Çünkü kusurların açıklanmasında, sadece “çatal gövdeler” tanımı ile yetinilemez. Çatal gövdeler ile birlikte eğri, yamuk veya gövde kalitesini düşüren kalın dallı gövdeler, vb. kusurlu gövdeler de bu sınıfın içinde yer alır.

- Ayrıca; Sıklık Bakımında vurgulanan öncelik sırasında olduğu gibi (Tebliğ,291:41;Tebliğ,298:53), Aralama Bakımlarında da meşcereye müdahalede “öncelikleme yapmak” esastır. Bu nedenle meşcereden çıkarma önceliğinde, en alttan en üste doğru sıralama yapılmalıdır. Meşcereden varsa Fena Şekilli Azmanların çıkartılması, Kusurlu Gövdelerin (bilhassa alt gövdeden çatallı, eğri gövdeli veya yamuk gövdeler) çıkarılmasından daha önceliklidir. Sözgelimi her bir gelişim çağında, azmanların kesilmesi ya da geriletilmesi ilk işlem olarak belirtilir. Aralama çağında da, seçme ormanları dahil azmanların çok belirgin biçimde rahatsız edici bireyler oldukları vurgulanır (Tebliğ, 291:35, 38, 54-56, 100; Tebliğ, 298:48, 51, 65-67, 110; Saatçioğlu, 1954:128; Huss ve Kahveci, 2009:431; Joyce ve ark., 1998:99).

Bu nedenle Fena Şekilli Azmanlar, 2.b’den 2.c sınıfına indirilmiş, Kusurlu Gövdeleri tanımlayan 2.c ise 2.b sınıfına alınmıştır.

- 2.e) “Her türlü hasta gövdeler ve dikili kurular” sınıfı ise, 2. sınıf gövdelerden çıkarılıp 5. sınıf gövdelere indirilmiştir. Orijinalinde “Her türlü hasta gövdeler” şeklinde verilen tanım, 291 ve 298 sayılı Tebliğ’lerde “Her türlü hasta gövdeler ve dikili kurular” şeklinde ilaveli verilmiştir ve hatalıdır. Öncelikle açıklamaya “dikili kurular”ın eklenmesi hatalıdır. Diğer hatalar da altta verilmiştir.

(a) Orman mühendisi, bakıma girdiği andaki aktüel meşcere tipi ve yapısına göre değerlendirme yapar. Buna göre karar verir ve gövdeleri sınıflandırır. Önceden Galip Gövdeler sınıfında yer alsa bile, eğer bazı galip gövdeler herhangi bir nedenle aktüel durumda “Hastalıklı Gövde” durumuna düşmüşse, bulunduğu sınıf kendiliğinden 2’den 5’e iner. İnmelidir.

(a.1) Zaten aralamaların en zayıf düzeyinde bile, 5. Sınıf bireyler gibi 2.e başlığı altındaki tüm bireyler meşcereden hemen çıkarılmaktadır (Tebliğ, 298, s.55). Bu uygulama, bütünüyle doğrudur.

(a.2) Her aralama seviyesinde meşcereden mutlaka çıkarılması gereken bireylerin, Galip Gövdeler olan 2. Sınıf Gövdeler içinde yer alması da anlamlı değildir.

(a.3) 291 ve 298 sayılı Tebliğlerdeki gösterimlerde hatalı olarak kodlanan Dikili Kuruların da, 2.e altında tutulması gereksizdir. Çünkü ölüdürler. Ölüler, Galip Gövde değildir. Bu nedenle mevcut gösterimde galip gövdeler içinde gösterilen hasta gövdeler içine de dahil edilmemeleri gerekir. Yeni önerimiz ise, 2e sınıfının tamamen kaldırılması ve ölülerin yer aldığı 5’e aktarılması şeklindedir. Çünkü halen, en zayıf aralama düzeylerinde bile 2e, 5. Sınıf bireyler ile birlikte meşcereden mutlaka ve hemen çıkarılmaktadır (Tebliğ, 298, s.55) ve doğrudur. 

(7)- Gözden geçirilerek yeniden düzenlenen ve önerilen “IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı (1903)” açıklamaları altta verilmiştir. Orijinal taksimat ile hatalı gösterimlerin yer aldığı taksimatlar ve yeniden düzenlenen şekil gösterimleri ve açıklamaları da ilgili bölümlerde ayrı ayrı sunulmuştur (Şekil 1-5 ve 7):

I. Galip Gövdeler (Üst Tepe Kapalılığına Katılan Bütün Gövdeler)

1. Sınıf Üstün Gövdeler (1.1) (İstikbal Ağaçları)=(İleri Galip Gövdeler): Üst meşcere katında ve ileri düzeyde gelişmiş tepelere sahip, stabilitesi yüksek ve ideale yakın, gelişimi çok güçlü, gövde formu çok düzgün ve kusursuz olan fertler.

1. Sınıf Gövdeler (1.2)  (Galip Gövdeler): Üst meşcere katında ve iyi gelişmiş tepelere sahip, orta ya da yüksek stabiliteye sahip, gelişimi güçlü, gövde formu düzgün ve kusursuz olan fertler.

2. Sınıf Gövdeler (Ortak Galip Gövdeler): Tepe gelişimi veya gövde formu İleri Galip ve Galip Gövdelerden geride ya da kusurlu olan; sıkışık, eğri, alt gövdeden çatallı gövdeler veya azmanlar ile, stabilitesi daha düşük olan zayıf, kıvrık, vb. gelişim kusurları bulunan galip gövdeler.

2.a) Sıkışık Gövdeler,

2.b) Kusurlu Gövdeler (bilhassa alt gövdeden çatallı, eğri gövdeli veya yamuk gövdeler),

2.c) Fena Şekilli Azmanlar,

2.d) Kırbaçlayıcılar (tepeleri zayıf, ince uzun, stabilitesi daha düşük kıvrık gövdeler).

II. Mağlup Gövdeler (Üst Tepe Kapalılığına Katılmayan Bütün Gövdeler)

3. Sınıf Gövdeler: Gelişimi gerilemiş, fakat tepeleri açık, henüz siperlenmemiş mağlup gövdeler.

4. Sınıf Gövdeler: Ezilmiş durumda (alt vaziyette, tepeleri ışığa kapalı), fakat henüz yaşama yeteneğindeki mağlup gövdeler.

5. Sınıf Gövdeler: Ölmek üzere olan veya ölmüş gövdeler ve toprağa doğru kıvrık sırıklar ile her türlü hasta gövdeler ve dikili kurular.

Not: Şekille gösterimde bir diğer yenilik, sınıf kodu ve kod adlarının birlikte verilmesidir (Şekil 5-7).

 

Şekil 1: IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatının (1903) Orijinal Gösterimi ve Açıklamaları (Eckert-Lorenz, 1948’e atfen Saatçioğlu, 1954: 86-88) ile İdlib Orman Amenajman Planındaki İngilizce Doğru Gösterim (Anonim, 2010: 330).

- Bazı yazarlar, Galip Gövdeler için (Galip Meşcere) ve Mağlup Gövdeler için (Mağlup Meşcere) eklemesi yapmışlardır (Atay, 1984, s. 41; Genç, 2011, 88). Ancak bu eklemeler hatalıdır. Gövde Sınıflaması yapılırken; aynı meşcerede Galip Meşcere ve Mağlup Meşcere şeklinde iki ayrı meşcere tasnifi yapılamaz. Kapalılık, katlılık-tabakalılık ayrımı yapılabilir. Çkd2/Çkab3, vb. gibi.

- 2006’da yürürlüğe giren 291 sayılı Tebliğ’deki hatalı gösterim ve açıklamaları altta verilmiştir:

Aralama Çalışmalarında Kullanılan Gövde Sınıflandırmaları:

Türkiye’deki aralama çalışmalarında Ormancılık Araştırma Kurumları Birliğinin gövde sınıflandırması kullanılmaktadır.

I. Galip Gövdeler (Üst tepe kapalılığına katılan gövdeler):

1. Sınıf: Tepe gelişimi normal ve gövde şekli iyi olan galip gövdeler.

2. Sınıf: Tepe gelişimi anormal ve gövde şekli fena olan galip gövdeler.

    Bunlar;

a) Sıkışık gövdeler

b) Fena şekilli azmanlar

c) Çatal gövdeler

d) Kırbaçlayıcılar

e) Her türlü hasta gövdeler ve dikili kurular

II. Mağlup Gövdeler:

3. Sınıf: Geri kalmış fakat tepeleri henüz siperlenmemiş gövdeler.

4. Sınıf: Ezilmiş (alt vaziyette, tepelerin üstü kapalı) fakat henüz yaşama yeteneğindeki gövdeler.

5. Sınıf: Ölmek üzere olan yada ölmüş gövdeler, toprağa doğru kıvrık sırıklar.

Şekil 2: 2006 yılının Kasım ayında yayımlanan 291 sayılı Tebliğ’deki Hatalı Gösterim ve Açıklamaları (s.44,45)

- 2014’de yürürlüğe giren 298 sayılı Tebliğin hatalı gösterimi ve açıklamaları da altta verilmiştir:

Şekil 3: 2013 yılı Aralık ayında yayımlanan 298 sayılı Tebliğ’de ve Genç Meşcereler Bakım Seferberliği Eylem Planı’ndaki Hatalı Gösterim ve Açıklamalar (Tebliğ, 298;56; Anonim, 2012;47)

- Gerek 291 ve gerekse 298 sayılı Tebliğ’lerdeki IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatında yer alan hatalı bulduğumuz bazı hususların ilk kaynağında, öncelikle Atay’ın kitabında yer alan bazı açıklamalar yer alır (Atay, 1984: 40, 41). Atay’ın kitabındaki bilgileri kullanan Genç de, benzer hataları tekrar etmiştir (Genç, 2011:88). Örneğin;

- Atay eserinde “2c) Gövde şekillerinde kusurlar bulunan gövdeler,”  ifadesini “2c) Çatal gövdeler” şeklinde daraltarak değiştirmiştir. Galip Gövdeler için de, parantezde “galip meşcere” açıklaması yapmıştır. “Tepe gelişmesi anormal veya gövde şekli fena olan galip gövdeler” ifadesini de, “Tepe gelişmesi anormal ve gövde şekli fena olan galip gövdeler” şeklinde değiştirmiştir (Atay, 1984:40,41). Atay’ın eserindeki açıklamaları kullanan Genç de aynı ifadeleri tekrar etmiştir (Genç, 2011:88). Saatçioğlu’nun Orman Bakımı kitabına atıf yapan, fakat bazı değişiklikleri de yansıtan her iki yazar, bu hatalı değişikliklerin gerekçelerini ise açıklamamıştır.

- Ancak bu ekleme ve çıkarmalar hatalıdır. Örneğin; “2c) Gövde şekillerinde kusurlar bulunan (bilhassa çatal)” gövdeler” ifadesi, sadece “Çatal gövdeler” ile sınırlı tutulamaz. Eğri gövdeli, kalıcı yaralı, yamuk, vb. kusurlu gövdeler görmezden gelinemez. Bu düzenleme, meşcere yapısına ve uygulamaya da tezattır.

- Genç de eserinde “2e) Her türlü hasta gövdeler” ifadesini “2e) Her türlü hasta gövdeler ve dikili kurular” şeklinde kökten değiştirmiştir. Gerekçesi açıklanmamıştır. Bu değişiklik de hatalıdır. Örneğin “dikili kurular”, Galip Gövdelerden değildir. Bu nedenle dikili kurular, 2. Sınıf “Hasta gövdeler” içinde gösterilemez. 2e) sınıfına eklenemez.

- Taksimatı Türkçeye kazandıran Saatçioğlu ise, 1954 ve 1971 yıllarında basılan her iki Orman Bakımı kitabında, Taksimat açıklamalarında herhangi bir değişiklik dahi yapmamıştır (Saatçioğlu, 1954:86,87; Saatçioğlu, 1971, s. 88,89).

 - 291 ve 298 sayılı Tebliğlerde de, sadece Atay ve Genç’in Orman Bakımı kitaplarındaki Taksimatın açıklamaları dikkate alınmış, buna karşılık Saatçioğlu’nun orijinal Taksimat açıklaması ihmal edilmiştir. İlaveten Tebliğ’lerde, Taksimatın gösteriminde yer alan “2c” kodlu “eğri” gövde gösterimli birey “2e” şeklinde “hasta” gösterilerek, üstte belirtilen hata ve noksanlıklara çok önemli bir yenisi daha eklenmiştir (Tebliğ, 298.56; Tebliğ, 291:44,45).

- Türkiye’de Kullanılan IUFRO (1903) Gövde Sınıfları Taksimatının Doğru Gösterimi ve Açıklamaları Alttadır:

Uluslararası Ormancılık Araştırma Kurumları Birliği (IUFRO) Gövde Sınıfları Taksimatı

Şekil 4: Mevcut Tebliğde Bulunması Gereken, Düzeltilmiş IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatı (1903)

 

Şekil 5: Mevcut Tebliğde Bulunması Amacıyla, Afiş Olarak Düzenlenen Gövde Sınıfları Taksimatı

4-      Orijinal IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatına (1903) Yönelik Katkı ve Öneriler

(1)- Orijinal IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatında da, şekil ve esas yönünden noksan ve hatalı bulunan bazı düzeltme önerilerini uygulayıcı meslekdaşlarımızla paylaşmak gereği duyulmuştur.

(a) Gösterimin açıklama bölümünde (Saatçioğlu, 1954, s.86; Tebliğ, 299, s. 45; Şekil 1), “istikbal ağaçları” ayrımına yer verilmemiştir.

- Günümüz Türkiye ormancılığında, Taksimatın izahında “İstikbal Ağaçları” ayrımının yapılması, zikredilmesi ve gösterilmesi uygun olacaktır.

(b) İlgili gösterimin açıklama bölümünde, 1. ve 2. Sınıf gövdeler için “stabilite” vurgusu yapılmamıştır.

- Taksimatın açıklamalarında, “stabilite” değerlendirmesinin yer alması da uygun olacaktır.

(c) İlgili gösterimlerde (Saatçioğlu, 1954, s.87; Şekil 1; Saatçioğlu, 1971, s.88-89, Resim 33) fena şekilli azman birey, En Uzun Birey olarak gösterilmiştir.

2. Sınıf gövdeler, Ortak Galip gövdelerdendir. Galip Gövdelerden değildir. Ortak Galip gövdelerin tepe gelişimleri de, 1. Sınıf gövdelerin gerisindedir. Bu nedenle “2b” olarak gösterilen birey, 1. Sınıf gövdelerden daha boylu olamaz. Bu tür azman gövdeler meşcerede genel olarak fazla boylanma yapmazlar.

- “2b” olarak gösterilen ilgili azman bireyin boyu kısaltılmalı ve diğer 2. Sınıf gövdeler ile aynı boyda gösterilmelidir.

(d) İlgili şekilde, 2. Sınıf gövdelerden “2c” olarak gösterilen çatallı birey de, tam tepeden çatallı gösterilmiştir (Şekil 1-4). Orijinal şekildeki bu gösterim, “Çatallı Birey” tanımına dahi sokulamaz. Kusurlu değildir. Gösterimdeki çatallılık, kusur olarak değerlendirilemez.

- Çatallı bir bireyi Kusurlu Gövdeler arasında göstermek için, çatallılığın Şekil 5 ve Şekil 7’de olduğu gibi en az ağaç boyunun yarısından başlatılması gerekir.

- Üstte belirtilen gerekçeler ışığında, “çatallı birey” gösteriminin düzeltilmesi uygun olacaktır. Çatallılık, ağaç boyunun yarısından aşağıda tutulmalıdır (Şekil 5,7).

Alttaki şekilde de (Şekil 6), güncellenen meşcere gelişim çağları yeniden sunulmuştur.

 

Şekil 6: Aynı Yaşlı Ormanlar İçin Güncellenen Meşcere Gelişim Çağları (Said Dağdaş - 2017)

Boy gelişimi ağaç türüne, bonitete ve meşcerenin müdahale görüp görmemesine göre değişebilir. Bu nedenle şekildeki boy değerleri görecelidir. Tahminî olarak verilmiştir (Gelişim Çağlarını ilk kez çizimle gösteren Ömer Sırrı Erkuloğlu ve Burhan Ceylan’ın Meşcere Gelişim Çağları çizimine atfen).

Meşcere Bakımının kapsamı, Gençlik/Kültür Çağı dahil tüm gelişim çağlarını içine alır. 2012 yılında yürürlüğe giren Genç Meşcere Bakım Seferberliği Eylem Planında da, (a) ve (ab) çağındaki meşcereler Genç Meşcere kapsamında ele alınmıştır. Bu nedenle çizimle gösterimde Meşcere Bakımı kapsamına Gençlik/Kültür Bakımı da dahil edilmiştir. Böylece OGM’nin mevcut uygulaması ile birliktelik sağlanmıştır. Örneğin 2016 yılı gerçekleşmesi Gençlik Bakımında 126.653 ha, Kültür Bakımında ise 159.634 ha’dır (Anonim, 2017,“Silvikültür Dairesi Başkanlığı verileri”).

Şekil 7: IUFRO Gövde Sınıfları Taksimatına (1903) Yeni Öneriler ve Gösterimi

5-      Sonuç ve Öneriler

Meşcere Bakımında hem gövdelerin, hem de toprağın bakımı ve ıslahına birlikte kafa yoran orman mühendisinin elini daima güçlü tutmak zorundayız. Bu da, bilhassa orman işletme şefinin koltuğunun altında tuttuğu kılavuz metinleri en az hata ile hazırlamaktan geçer.

(A)  Halen kullandığımız 298 sayılı Tebliğin Gövde Sınıfları Taksimatı, orijinaline uygun biçimde yeniden düzenlenmeli, düzeltilmiş son hali tüm Teşkilata ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Orman İdaresine pdf ortamında gönderilmelidir.

(B) Makalede tartışılan ve düzeltme önerilen hususların da Gövde Sınıfları Taksimatında yer almasının uygun olacağı değerlendirilmektedir.

(C)  Alçak aralama ve yüksek aralama açıklamalarında, düzeltilmiş yeni düzenlemeye uygun güncelleme ve gerekli düzeltmeler de yapılmalıdır.

(D) Gövde Sınıfları Taksimatı, Meşcere Gelişim Çağları ile Meşcere ve Bireyin Stabilitesini gösteren düzeltilmiş şekil gösterimlerinin ve açıklamalarının; hem Silvikültür Dairesi Başkanlığının, hem de bilhassa Orman İdaresi ve Planlama Dairesinin yönetmelik, tebliğ, tamim, talimat, vb. yayınlarında ve yenilenecek orman amenajman planlarında farklı biçimde değil, aynı gösterimler ve açıklamalarından oluşması zorunludur. Halen ilgili mevzuatta bazı farklılıklar mevcuttur. Bu hususta ilgili Dairelerin işbirliği içinde farklılıkları gidermesi zaruridir.

(E) Silvikültür Dairesi Başkanlığının Yıllık Programlarında ve uygulamada, Gövde Sınıfları Taksimatının büyük ölçüde dikkate alındığı aralama bakımları kapsamında yaygın olarak Sıklık Bakımı, İlk Aralama; Budama ve Aralama terimleri kullanımdadır ve bilimsel açıdan da doğrudur (Tebliğ, 298;46-56; Tebliğ, 295:9,12; Anonim, 2017). Bu nedenle gerek Tebliğ güncellemelerinde, gerekse Orman Bakımı kitaplarında Sıklık Bakımı için ayrıca parantezde “Ayıklama” ya da “Temizleme”, Aralama için de “Ferahlandırma” ifadelerinin kullanımına artık gerek yoktur (Şekil 6). Bu nedenle Meşcere Gelişim Çağlarının gösteriminde de kapsam genişletilmeli, Sıklık Bakımı, İlk Aralama, Aralama, Genç Meşcere Bakımı terimleri ve açıklamaları işlenmelidir.

Teşekkür: Makaleyi okuyup değerlendiren, yazılı ve sözlü görüş ve katkılarını paylaşan silvikültür uzmanları ve meslekdaşlarım Harun BAŞEĞMEZ, Mehmed Ali CEBECİ, Uğur TÜFEKÇİOĞLU, Orhan YAZICI, Selahaddin ERUŞ, Ferhat Sami GÜNKUT Bey ile Orman İdaresi ve Planlama Dairesinden Denetim Başmühendisi Akın MIZRAKLI Beye çok teşekkür ederim. 21 Mart 2017, 21 Kasım 2017.

6-      Kaynakça

Anonim, 1965 (Tebliğ, 177): Ormanların İmar, Islâh ve Bakımı Hakkında İzahname. Tebliğ Numarası: 177, Tasnif Nu.: I-18, Tarım Bakanlığı-Orman Genel Müdürlüğü, 5.5.1965, 33 s. + Ekleri (13 adet).

Anonim, 1983 (Tebliğ, 177-A): Ormanların Gençleştirilmesine İmar-Islahına ve Bakımlarına Ait Silvikültürel Esaslar. Tebliğ Numarası: 177-A, Tasnif Nu.: IV-164, Tarım ve Orman Bakanlığı-Orman Genel Müdürlüğü-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 29.7.1983, 75 s.

Anonim, 2000: Fıstıkçamında Bakım ve Budama Kılavuzu. T. C. Orman Bakanlığı-OGM, Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Tamim Nu.: 6165, Tasnif Nu.: 1843, 10/04/2000, Ankara, 10 s.

Anonim, 2004: (Tamim No: 6369): İğne Yapraklı Türlerde Odun Kalitesinin Arttırılmasına Yönelik Budama Kılavuzu. Çevre ve Orman Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 13/09/2004, Ankara.

Anonim, 2006 (Tebliğ, 291): Ormanlarımızda Uygulanacak Silvikültürel Esas ve İlkeler. Tebliğ Numarası: 291, Çevre ve Orman Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Kasım 2006,131 s.

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Tebligler/Ormanlar%C4%B1m%C4%B1zda%20Uygulanacak%20Silvik%C3%BClt%C3%BCrel%20Esas%20ve%20%C4%B0lkeler.pdf

Anonim, 2010: Ecosystem-based, Participatory and Functional Forest Management Plan (2011-2020) for the Jisr ash - Shugur Planning Unit of Idleb Province of Syria. Turkey -Syria Forestry Project (Capacity Building in Sustainable Forest Management Planning and Forest Fire Management in Syria), 20/12/2010, 653 s.

Anonim, 2012 (Tebliğ, 295): Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel Orman Amenajman Planlarının Uygulanmasına Ait Usul ve Esaslar. Tebliğ Numarası: 295, Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Genel Müd.-Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, 9 Mart 2012, 16 s. + Ekler, 49 s.

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Tebligler/Orman%20Amenajman%20Planlar%C4%B1n%C4%B1n%20Uygulanmas%C4%B1na%20Ait%20Usul%20ve%20Esaslar.pdf

Anonim, 2012b (Genç Meşcere Bakım Eylem Planı): Genç Meşcereler Bakım Seferberliği Eylem Planı (2012-2016). Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Genel Müd.-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 63 s.

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Gen%C3%A7%20Me%C5%9Fcereler%20Bak%C4%B1m%20Seferberli%C4%9Fi%20Eylem%20Plan%C4%B1.pdf

Anonim, 2014 (Tebliğ, 298): Silvikültürel Uygulamaların Teknik Esasları. Tebliğ Numarası: 298, Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Genel Müd.-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Onay Tarihi: 23.12.2013, Baskı: Ocak 2014,142 s.

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Tebligler/Silvik%C3%BClt%C3%BCrel%20Uygulamalar%C4%B1n%20Teknik%20Esaslar%C4%B1.pdf

Anonim, 2014b (Tebliğ, 299): Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel Orman Amenajman Planlarının Düzenlenmesine Ait Usul ve Esaslar. Tebliğ Numarası: 299, Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Orman Genel Müdürlüğü-Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başk., Aralık 2014, 199 s.

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Tebligler/Ekosistem%20Tabanl%C4%B1%20Fonksiyonel%20Orman%20Amenajman%20Planlar%C4%B1n%C4%B1n%20D%C3%BCzenlenmesine%20Ait%20Usul%20ve%20Esaslar.pdf

Anonim, 2014c: Silvikültürel Esas ve İlkeler Hizmet İçi Eğitim Semineri. Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 21-23 Ekim 2014, Denizli, 65 s.

Anonim, 2015 (Budama Eylem Planı): Orman Ağaçlarında Budama Eylem Planı (2015-2019). Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 21 Mart 2015, 40 s.

Anonim, 2015b: Silvikültürel Esas ve İlkeler Hizmet İçi Eğitim Semineri. Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 15-17 Eylül 2015, Amasya.

Anonim, 2016a: Silvikültürel Esas ve İlkeler Hizmet İçi Eğitim Seminer Bilgi Notu. Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, 12-14 Nisan 2016, Eskişehir, 74 s.

Anonim, 2016b: Silvikültürel Uygulamalar Eğitimi. Orman ve Su İşleri Bakanlığı-OGM-Silvikültür Dairesi Başkanlığı, Ormanların Gençleştirilmesi ve Bakımı Hizmet İçi Eğitim Bilgi Notu, 25/27 Ekim 2016, İstanbul, 74 s.

Anonim, 2017: Orman Bölge Müdürlükleri ve İl Geneli 2016 Yılı Gerçekleşme ve 2017 Yılı İş Programı. Orman Genel Müdürlüğü - Silvikültür Dairesi Başkanlığı. “Uygulama Cetvelleri (Yıllık Program ve Gerçekleşme Cetvelleri)”.

Atay, İ., 1984: Orman Bakımı (Gençlik Bakımı-Ayıklama–Aralama-Işıklandırma-Alttesis-Budama). İ.Ü. Yayın Nu.: 3196, Orman Fak. Yayın Nu.: 356, İ.Ü. Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi, Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, İstanbul, 85 s.

Gadov, K., ve Hui, G., 1999: Modelling Forest Development. FORESTRY SCIENCES, Volume 57, Kluwer Academic Publishers-Dordrecht/Boston/London, 213 s.

Genç, M., 2011: Orman Bakımı-Asli Orman Ağacı Türlerimizin Saf ve Karışık Meşcerelerinin Bakımı. SDÜ Yayın Nu.: 14, Isparta, 216 s.

Huss, J., ve Kahveci, O., 2009: Türkiye’de Doğaya Yakın Yapraklı Orman İşletmeciliği. Basım: Lazer Ofset Matbaa Tesisleri San. ve Tic. Ltd. Sti., Freiburg-Ankara, 532 s.

Joyce, M.P, Huss, J., McCarty, R., Pfeifer, A., ve Hendrick, E., 1998: Growing Broadleaves – Silviculture Guidelines for Ash, Sycamore, Wild Cherry, Beech and Oak in Ireland. ISBN 0 9523938 9 1, Printed by McDonald&Glennnon, 144 s.

http://www.coford.ie/media/coford/content/publications/projectreports/cofordconnects/Silviculture_Of_Broadleaves.pdf

Muhlis, E., 1934: Orman Yetiştirme Fenni – İkinci Cilt. Necmiistikbal Matbaası, İstanbul, 589 s.

Nyland, R.D., 1996: Silviculture - Conceps and Applications. ISBN 0-07-056999-1, Printed by McDonald&Glennnon, New York and other 17 cities, 633 s.

Odabaşı, T., Çalışkan, A., ve Bozkuş, F., 2007: Orman Bakımı. İ.Ü. Yayın Nu.: 4458, Orman Fakültesi Yayın Nu.: 474, İ.Ü. Basım ve Yayınevi Müdürlüğü, İstanbul, 194 s.

Saatçioğlu, F., 1954: Orman Bakımı-Meşcere Yetiştirmesine Ait Tedbirler. İ.Ü. Yayın Nu.: 580, Orman Fakültesi Yayın Nu.: 25, İbrahim Horoz Matbaası, İstanbul, 311 s.

Saatçioğlu, F., 1954a: Bahçeköy Örnek Devlet Orman İşletmesi Ormanlarında Yapılan Silvikültürel Çalışmalar ve Ayancık Devlet Orman İşletmesi Çangal Bölgesi Ormanlarında Yapılan Silvikültür Tatbikatı (Ekskürsiyon mevzuları). T:C. Ziraat Vekaleti-Orman Umum Müdürlüğü Yayınları, Yayın Nu.: 140, Seri Nu.: 23, Kutulmuş Matbaası, İstanbul, 1954, 118 s. + Resimler.

Saatçioğlu, F. 1971: Orman Bakımı-Meşcere Yetiştirmesine Ait Tedbirler. Dördüncü Baskı, İ.Ü. Yayın Nu.:1636, Orman Fakültesi Yayın Nu.:160, Sermet Matbaası, İstanbul, 303 s.

Saatçioğlu, F. 1979: Silvikültür Tekniği (Silvikültür II). İkinci Bası, İ.Ü. Yayın Nu.: 2490, Orman Fakültesi Yayın Nu.: 268, Çeliker Matbaacılık Koll. Şti., İstanbul, 556 s.

Zednik, F., 1963 (Çeviren: Orman Bakımı Şubesi Müdürü Hasan Selçuk): Türkiye Ormanları, Bugüne Kadar Tatbik Edilen ve Gelecekte Tatbiki Tavsiye Edilen Silvikültürel Muameleler. OAE Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No:14, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara, 118 sayfa + resimler.